بررسی فرصت ها و چالش ­های لجستیک در حمل و نقل بین المللی

به طور کلی، لجستیک بین‌المللی به مدیریت فرآیندها و فعالیت‌های مرتبط با حرکت کالاها، خدمات و اطلاعات بین مرزها اشاره دارد. هدف آن اطمینان از جریان آسان کالاها در زنجیره تأمین از نقطه مبدأ تا مقصد نهایی است. مواردی نظیر رویه‌های گمرکی و مقررات قانونی، حمل و نقل و انبارداری در این جریان را نیز شامل می­شود. لجستیک بین‌المللی فعالیت‌هایی نظیر برنامه‌ریزی و بهینه‌سازی مسیرها و انواع حمل و نقل، پردازش اسناد واردات و صادرات، مدیریت رویه‌های گمرکی، ذخیره و توزیع کالا، پیگیری ارسالی‌ها و همچنین تأمین بهینه زنجیره تأمین (مدیریت تأمین‌کنندگان و شرکای لجستیک در کشورهای مختلف) را شامل می‌شود.

به طور مختصر، لجستیک بین‌المللی به مطالعه، برنامه‌ریزی و اجرای نحوه حرکت کالاها و مواد فیزیکی یک کسب‌وکار در سراسر مرزهای بین‌المللی اشاره دارد. این مفهوم نه تنها شامل حمل و نقل کالاها می‌شود، بلکه حرکت پول و اطلاعات بین تأمین‌کنندگان و مشتریان در سراسر جهان را نیز در بر می‌گیرد.

فرصت­ های لجستیک بین­ المللی ایران

ایران کشوری است که غرب و شرق جهان را به هم متصل می‌کند و همواره اهمیت استراتژیک بزرگی در تجارت، حمل و نقل و لجستیک داشته است. ایران در گذشته یکی از کشورهای مهم در مسیر جاده ابریشم بوده است و امروزه به دلیل موقعیت استراتژیک خود در خاورمیانه، یکی از مراکز مهم جهان محسوب می‌شود. برخی از نکات کلیدی در مورد شرایط لجستیکی ایران عبارتند از:

1. اهمیت جغرافیایی

ایران یک کشور وسیع با حدود ۲.۵۰۰ کیلومتر مرز دریایی و ۶.۵۰۰ کیلومتر مرز زمینی است. این کشور با ۱۳ کشور مرزی به طور مستقیم مرز دارد، که امکان دسترسی آسان به مناطق همسایه را فراهم می‌کند.

2. موقعیت استراتژیک

ایران دسترسی آسان به دریاهای باز و بسیاری از کشورها در خاورمیانه دارد. این کشور در پنج مسیر ترانزیت بین‌المللی و تجاری قرار دارد:

• مسیر حمل و نقل شمال‌غرب بین‌المللی (INSTC)
• مسیر حمل و نقل اروپا قفقاز آسیا (TRACECA)
• مسیر حمل و نقل شرق غرب بین‌المللی (IEWTC)
• مسیر جنوب آسیا
• توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل زمینی آسیایی (ALTID)

3. حمل و نقل چندمنظوره

ایران از زیرساخت حمل و نقل چهارمنظوره (جاده‌ای، راه‌آهنی، هوایی و دریایی) استفاده می‌کند. دارای شبکه راه‌آهن مناسب و ظرفیت تبادل بین شمال و جنوب کشور است. چندین بندر مناسب و استراتژیک، از جمله بندر شهید رجایی، اتصالات را تقویت می‌کند.

4. عوامل اقتصادی

قیمت‌های پایین سوخت و انرژی به بهره‌وری اقتصادی کمک می‌کند. هزینه‌های نیروی کار نسبتاً پایین است. مناطق باز تجاری، به ویژه نزدیک خلیج فارس، تجارت را تسهیل می‌کنند.

شاخص عملکرد لجستیک (Logistics Performance Index) ایران در سال 2018 طبق گزارشات در بین 160 کشور در جایگاه 64 ام قرار دارد و نیز در منطقه در بین 20 کشور در جایگاه هشتم پس از کشورهای امارات، قطر، عمان، ترکیه، عربستان، بحرین، کویت قرار دارد. شاخص عملکرد لجستیک ایران طی سال­های 2012-2018 شاهد بهبود نبوده است. این در حالی است که کشور امارات که مزیت­های لجستیکی آن نسبت به ایران پایین­تر است، موفقیت­های قابل توجهی در این حوزه کسب کرده است و شهر لجستیکی دبی به عنوان یکی از برجسته‌ترین هاب‌های تجاری و لجستیکی در جهان شناخته می‌شود. این شهر لجستیکی، اولین پلتفرم جهان است که جهت توسعه لجستیک ساخته شده‌است.

چالش­های لجستیک بین ­المللی ایران

چالش‌های حوزه لجستیک در ایران بسیار متنوع و پیچیده هستند. اجازه دهید به طور خلاصه به برخی از این چالش‌ها اشاره کنیم:

1. ساختار مدیریتی:
   • نبود طرح‌های کلان ملی برای توسعه لجستیک و زنجیره تأمین
   • نقص در هماهنگی بین نهادها و نبود نقشه راه جامع برای لجستیک کشور
   • نابسامانی در زنجیره‌های تأمین صنایع مختلف
   • نبود شاخص ملی برای سنجش سهم هزینه‌های لجستیکی از تولید ناخالص داخلی
   • کمبود هماهنگی بین نهادها در حوزه تجارت و حمل‌ونقل
2. مؤلفه‌های حوزه لجستیک:
   • کمبود زیرساخت‌های و عدم بهره­برداری مناسب از این زیرساخت­ها
   • کمبود زیرساخت‌های کارا برای برقراری همبندی بین مؤلفه‌های مختلف لجستیک
   • عدم تخصص‌گرایی در تصمیم‌گیری‌ها و عدم استفاده از متخصصان در تصمیم‌سازی
   • نقص در نظام‌های اطلاعاتی لجستیک
   • نبود حمایت کافی از سرمایه‌گذاری در حوزه لجستیک

اکنون به بررسی این چالش­ها با جزئیات بیشتری می­پردازیم.

نبود طرح‌های کلان ملی برای توسعه لجستیک و زنجیره تأمین

طرح‌های کلان ملی در حوزه لجستیک و زنجیره تأمین به منظور توسعه و بهبود این حوزه‌ها اجرا می‌شوند و در کشورهای پیشرو بعنوان محور اصلی توسعه لجستیک بکار گرفته می­شوند که متأسفانه در ایران چنین اقداماتی صورت نگرفته است.

نقص در هماهنگی بین نهادها و نبود نقشه راه جامع برای لجستیک کشور

از سوی دیگر لجستیک در ایران هنوز بعنوان یک صنعت در نظر گرفته نشده است و بین وزارتخانه­ها و ارگان­های دولتی تقسیم شده است. شرکت­های حمل زیر نظر وزارت راه و شهرسازی و شرکت­های پخش زیر نظر وزارت صمت قرار دارند. در نتیجه نگاه تخصصی در صنعت لجستیک وجود ندارد تا تعاریف، تصمیم­گیری­ها و نظارت یکپارچه برای آن تعریف شود.

شرکت­های (3PL) نقش مهمی در بهبود عملکرد لجستیک دارد. در واقع آن­ها بعنوان پلی بین تولید کنندگان، توزیع کنندگان و مشتریان می­باشند و موجب بهبود هماهنگی در زنجیره تأمین می­گردند. به طور کلی، در کشورهای مختلف، رویکردها و مقررات مربوط به شرکت‌های لجستیک شخص ثالث متفاوت است. در برخی کشورها، مجوزهای خاصی برای این شرکت‌ها وجود دارد که به آن‌ها اجازه می‌دهد تا به عنوان اپراتورهای لجستیکی فعالیت کنند. به عنوان مثال در آلمان، شرکت‌های 3PL باید مجوز‌های خاصی از مقامات محلی دریافت کنند. این مجوزها شامل مجوز‌های تجاری، مالی، حمل و نقل، و مالیاتی می‌شود. در ژاپن شامل مجوز‌های حمل و نقل، مالی، و تجاری می‌شود. در ایالات متحده، هر ایالت ممکن است قوانین و مقررات متفاوتی داشته باشد. شرکت‌های  3PL باید با مقررات محلی هماهنگ شوند و مجوزهای مورد نیاز را اخذ کنند.

در ایران، عدم وجود مسیر مشخص برای ارائه مجوز به شرکت‌های 3PL چالشی است که نیازمند همکاری با نهادهای مرتبط و توجه به قوانین و مقررات موجود می‌باشد. همچنین، هماهنگی با سایر نهادها مانند گمرک، حمل و نقل، و تجارت نیز باید مدنظر قرار گیرد.

به طور خلاصه، در ایران، توسعه زیرساخت‌های لجستیکی و توجه به قوانین موجود می‌تواند به بهبود عملکرد شرکت‌های لجستیک شخص ثالث کمک کند .

(شرکت‌های لجستیک شخص ثالث (3PL) ارائه‌دهنده‌های خدمات می­باشند یا هماهنگ­کننده هستند و یا تعدادی از عملکردهای زنجیره تأمین را برای یک کسب‌وکار انجام می‌دهند. این عملکردها می‌توانند شامل واسطه گری معاملات تجاری، حمل‌ونقل، ذخیره‌سازی یا بسته‌بندی کالاهای یک شرکت باشند، همچنین استراتژی زنجیره تأمین و دسترسی به فناوری را نیز شامل می­­شود.)

نابسامانی در زنجیره‌های تأمین صنایع مختلف

همچنین نابسامانی در زنجیره‌های تأمین می‌توانند منجر به تأخیر در تحویل کالاها، افزایش هزینه‌ها، کاهش کارآیی، مشکلات در مدیریت موجودی و افزایش هزینه­های انبارداری می­شوند. ناهماهنگی در زنجیره تأمین، باعث عدم بهره­وری و کاهش کارایی در عملیات لجستیک می­شود.

نبود شاخص ملی برای سنجش سهم هزینه‌های لجستیکی از تولید ناخالص داخلی

در حال حاضر، در ایران شاخص ملی مستقیم برای سنجش سهم هزینه‌های لجستیکی از تولید ناخالص داخلی وجود ندارد. عمده دلیل آن نیز بعلت نداشتن دسترسی به داده­های دقیق و جامع در این زمینه است. این شاخص نشان دهنده اهمیت لجستیک است. این شاخص برای کشورهای توسعه یافته بین 8 تا 9.5 درصد است. برای کشورهای در حال توسعه بین 11 تا 18 درصد است. کشورهایی که سهم لجستیک تولید ناخالص داخلی در آن­ها کمتر است، اهمیت لجستیک در آن­ها زودتر تشخیص داده شده است.

کمبود هماهنگی بین نهادها در حوزه تجارت و حمل‌ونقل

تجارت خارجی در هر کشور، یکی از عناصر اساسی اقتصاد آن کشور است. چنانچه تجارت را مجموعه­ای از فعالیت­ها جهت مبادله خریدار و فروشنده در نظر بگیریم، حمل و نقل جریان فیزیکی این مبادله را ایجاد می­کند. انجام اقدامات تسهیلاتی در یک حوزه بدون توجه به مشکلات حوزه دیگر نتیجه مطلوبی در بر نخواهد داشت. این دو حوزه باید به موازات یکدیگر و بصورت هماهنگ حرکت نمایند. حاکمیت مسئولیت تأمین شرایطی را دارد که مبادلات تجاری با سرعت، کارآیی و هزینه کمتری انجام شود. عوامل مختلفی مانند قوانین، خدمات تجاری (مانند حمل‌ونقل و لجستیک)، بیمه، بانک، ارتباطات، گمرک و زیرساخت‌های مرتبط با تجارت، در بهبود کارایی مبادلات تجاری نقش دارند. هماهنگی بین نهادها در این زمینه نیز به تسهیل تجارت و حمل‌ونقل بین‌المللی کمک می‌کند.

کمبود زیرساخت‌های و عدم بهره­برداری مناسب از این زیرساخت­ها

به طور کلی، توسعه زیرساخت‌های فیزیکی لجستیکی در ایران می‌تواند به بهبود عملکرد و کارایی حوزه لجستیک کمک کند. کمبود زیرساخت­های جاده­ای در مسیرهای ترانزیتی، فرسودگی ناوگان حمل و نقل، سهم اندک حمل و نقل ریلی و نبود و عدم توجه به بهره­برداری در حمل و نقل ریلی، نبود سیستم ریلی سریع­السیر، سهم اندک فرودگاه­های بین­المللی در حمل و نقل کالای بین­المللی، نبودن ترمینال­های کارگو در فرودگاه­های بین­المللی، کمبود تسهیلات باربری در فرودگاه‌ها، عدم وجود انبارهای مناسب در بنادر، ظرفیت و امکانات نامناسب بنادر جهت انجام امور حمل و نقل بین­المللی نمونه­هایی از چالش لجستیک در ایران هستند.

کمبود زیرساخت‌های کارا برای برقراری همبندی بین مؤلفه‌های مختلف لجستیک

ایران از لحاظ جغرافیایی منطقه­ای استراتژیک می­باشد. ایران می­تواند از یک سو حلقه لجستیک بین آسیا و اروپا باشد و از سوی دیگر ارتباط بین کشورهای آسیای میانه و آب­های آزاد را برقرار سازد.

زیرساخت‌های کارا  (Efficient Infrastructure):

• مراکز لجستیکی مانند پایانه‌های حمل و نقل، انبارها و پارک‌های صنعتی، نقش مهمی در همبندی میان مختلف مراحل زنجیره تأمین دارند.
• پایانه‌های حمل و نقل چند وجهی مثل بنادر و فرودگاه‌ها، امکان حمل و نقل بین مدل‌های مختلف حمل و نقل را فراهم می‌کنند.

برقراری همبندی بین مراکز لجستیکی، پایانه‌ها و شبکه حمل و نقل، از جمله جاده‌ها، ریل، دریا و هوا، اهمیت دارد. به عنوان مثال، ارتباط موثر بین بنادر و مراکز توزیع کالا را تسهیل می‌کند. علاوه بر آن، همبندی میان مولفه‌های زنجیره تأمین، همکاری بین تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان، حمل‌ونقل‌کنندگان و مشتریان، از جمله تبادل اطلاعات و هماهنگی در زمان تحویل، اهمیت دارد. بهبود و توسعه این زیرساخت‌ها می‌تواند به تسهیل جریان کالا در کشور کمک کند و ایران را به یک هاب تجاری در منطقه تبدیل کند.

عدم تخصص‌گرایی در تصمیم‌گیری‌ها و عدم استفاده از متخصصان در تصمیم‌سازی

عدم تخصص‌گرایی در تصمیم‌گیری‌ها و عدم استفاده از متخصصان می‌تواند در زمینه‌های مختلف، از جمله لجستیک، تأثیرات منفی داشته باشد. به عنوان مثال، در حوزه لجستیک، تصمیم‌گیری‌های مرتبط با طراحی شبکه حمل و نقل، انتخاب روش‌های حمل و نقل، مدیریت انبارها، و بهینه‌سازی زنجیره تأمین نیاز به تخصص دارد.

اگر تصمیم‌گیری‌ها بدون توجه به تخصص‌های مورد نیاز یا بدون مشورت با متخصصان انجام شود، ممکن است به مشکلاتی مانند عدم بهره‌وری، هزینه‌های اضافی، تأخیر در تحویل کالا، و کاهش کیفیت خدمات منجر شود.

برای حل این مشکلات، توصیه می‌شود که در تصمیم‌گیری‌های مرتبط با لجستیک، از متخصصان مشاوره بگیرید و تخصص‌های مورد نیاز را در نظر بگیرید. همچنین، همکاری میان مختصصان مختلف در تصمیم‌گیری‌ها می‌تواند به بهبود عملکرد لجستیک کمک کند.

نقص در نظام‌های اطلاعاتی لجستیک

اطلاعات دقیق و به‌روز در مورد موجودی‌ها، حمل‌ونقل، و زمان تحویل برای بهبود کارایی لجستیک ضروری است. برای حل این مشکل، نیاز به سیستم‌های مدیریت اطلاعاتی قوی و هماهنگی بین نهادها و شرکت‌ها داریم.

نبود حمایت کافی از سرمایه‌گذاری در حوزه لجستیک

مشکلاتی که در حوزه لجستیک در ایران وجود دارد، به دلیل فرسودگی زیرساخت‌های فیزیکی و کمبود سرمایه‌گذاری در نوسازی و بهبود این زیرساخت‌هاست. همین امر، موجب افزایش هزینه­های لجستیکی، ناکارآمدی فعالیت‌ها و خدمات لجستیکی شده است. برای بهبود وضعیت لجستیک در ایران، توجه به بهبود وضعیت زیر ساخت­های لجستیکی و سرمایه‌گذاری مناسب در آن­ها امری ضروری است.

به طور خلاصه،

ایران دارای پتانسیل بالایی در حوزه صنعت لجستیک است. بازار بزرگی با ۸۰ میلیون نفر جمعیت، تأثیر زیرساخت‌های فعلی (قدیمی، ناامن و کند) و تلاش دولت برای بهبود زیرساخت‌ها، این کشور را به یک مقصد جذاب برای سرمایه‌گذاری در حوزه لجستیک تبدیل کرده است . اما برای بهره‌برداری کامل از این پتانسیل، نیاز به سرمایه‌گذاری مناسب، بهبود زیرساخت‌ها و هماهنگی بیشتر در زنجیره‌های تأمین کالا وجود دارد.